De wereld van dieren in de kunst

De wereld van dieren in de kunst

19-10-2023
ars mundi

Al vele duizenden jaren leven dieren naast de mens - als werkdier of als huisdier. Deze relatie heeft geleid tot een belangrijk beeldthema in de beeldende kunst. Dieren in de kunst zijn al eeuwenlang populaire motieven en hebben in bijna elk tijdperk een vaste plaats gekregen. Elke generatie kunstenaars heeft haar eigen interpretaties van dit onderwerp gegeven. Het spectrum van variaties varieert van grotschilderingen en de spreekwoordelijke "Roaring Stag" tot gestileerde tekeningen uit het klassieke modernisme. Dieren in de kunstgeschiedenis hebben echter bewezen een zeer veelzijdig motief te zijn, niet alleen wat betreft stijl maar ook wat betreft mogelijke toepassingen.

Dieren in de kunst: Van motief tot uitvoeringspartner

Dieren zijn al eeuwenlang populaire motieven in de beeldende kunst. Kunstenaars interpreteren de betekenis en functie van dieren in hun werken op verschillende manieren. Eerst en vooral zien veel kunstenaars - en het publiek - dieren als zeer esthetisch aantrekkelijke en fascinerende motieven. Portretten van dieren uit eigen land of verre landen zijn populair geweest in bijna alle belangrijke tijdperken. De weergave varieert van fotorealistisch tot minimalistisch-abstract.

Meer dan een onderwerp: Dierlijke symboliek in de kunst

Veel kunstenaars zien dieren echter als veel meer dan alleen maar een picturaal object in hun werk. Ze gebruiken dieren in hun kunstwerken niet alleen omwille van zichzelf, maar ook om ze een symbolische betekenis te geven. Dieren worden bijvoorbeeld in kunstwerken geplaatst om de natuur in algemene zin te symboliseren, als tegenwicht tegen de menselijke beschaving. In veel andere contexten hebben dieren echter ook een specifieke symbolische betekenis. Dit zijn meestal specifieke waarden of kenmerken of positieve/negatieve menselijke eigenschappen. De stier symboliseert bijvoorbeeld kracht en moed, de vos slimheid of de slang sluwheid.

Religies hebben ook bijgedragen aan de populariteit van dierenkunstwerken, omdat ze aan veel dieren een symbolische betekenis toekenden. De oude Egyptenaren, bijvoorbeeld, beschouwden veel dieren als incarnaties van hun goden. Ze gebruikten dierensculpturen om hun goden te eren. Zo symboliseerde de valk de god Horus, de kat de godin Bastet en de jakhals de god Anubis. Ze werden opgesteld als grote beelden of naast graven geplaatst in de vorm van beeldjes.

Ook in de visuele wereld van de christelijke religies hebben veel dieren een belangrijke symbolische waarde. Dieren als de duif, de slang en vissen komen in veel bekende Bijbelteksten voor. Deze dieren hebben ook hun weg gevonden naar christelijke kunstwerken, altijd rekening houdend met hun bijbelse context en symboliek.

Dieren in Voorstellingen en Happenings

Dieren in de kunst dienden echter alleen als motief. In de hedendaagse action art vanaf de jaren 1960 begonnen kunstenaars levende dieren te integreren in performances en happenings. Vandaag de dag is de performance "I like America and America likes me" van de Duitse kunstenaar Joseph Beuys legendarisch. In 1974 bracht hij drie dagen door met een levende coyote in een galerie in New York. Er zijn echter ook levenloze dierenlichamen geïntegreerd in artistieke presentaties. Joseph Beuys legde zijn beelden in zijn tentoonstelling ook uit aan een dode haas in een performance. De Britse kunstenaar Damien Hirst werkte met kadavers van dieren en exposeerde bijvoorbeeld een haai in een vitrine vol formaldehyde.

Dierenschilderijen en dierensculpturen in de kunstgeschiedenis - van grotdecoraties tot een zelfstandig genre

Vanaf het moment dat mensen de schilder- en beeldhouwkunst onder de knie kregen, begonnen ze dieren af te beelden. De oudste bekende afbeeldingen van dieren in de kunst worden momenteel beschouwd als afbeeldingen van wrattenzwijnen in de grotten op het Indonesische eiland Sulawesi. Deze zouden meer dan 45.000 jaar oud zijn. Europa heeft echter ook oude grotschilderingen van dieren, bijvoorbeeld uit het Stenen Tijdperk. Hiertoe behoren de beroemde schilderingen in de grotten van Lascaux in Frankrijk, die naar schatting meer dan 35.000 jaar oud zijn. Vroege mensen schilderden voornamelijk werkdieren en jachtdieren zoals mammoeten, bizons, herten, paarden en koeien. Het precieze doel van deze muurschilderingen is echter nog niet definitief vastgesteld. Theorieën variëren van rituele en cultische voorstellingen tot verhalen bij de afbeeldingen.

Vanaf de oudheid ontwikkelde zich een meer diverse cultuur van dierafbeeldingen in de kunst, vooral in de beeldhouwkunst. Dit kan worden verklaard door de toenemende betekenis van dieren in het dagelijks leven van mensen, zowel als werk- en gezelschapsdieren als in een religieuze context. Talrijke afbeeldingen in soms monumentale sculpturen, reliëfs, op papyrus, amuletten of munten weerspiegelen dit. In de schilderkunst op doek, zoals we die vandaag de dag kennen, hadden dieren aanvankelijk echter geen bijzonder prominente status. In landschapsschilderijen, genreschilderijen of portretten dienden dieren in de kunst lange tijd als louter figuranten of decoratieve accessoires.

Dieren op schilderijen waren meestal op de achtergrond, als aanvulling op natuurtaferelen of motieven waarbij mensen betrokken waren, zoals gevechten of de jacht. Pas rond de 16e eeuw begonnen kunstenaars dieren centraal te stellen in hun werken. De dieren in beelden werden steeds gedetailleerder, waarbij verschillende bewegingen werden afgebeeld en ook het karakter van de dieren centraal kwam te staan.

Vóór de uitvinding van de fotografie in de 19e eeuw had het schilderen van dieren ook een zeer praktische functie. Lange tijd waren schilderijen en tekeningen de enige manier om dieren af te beelden, bijvoorbeeld in zoölogische encyclopedieën en literatuur over biologie, kranten en tijdschriften. Kunstenaars namen deze taak vaak op zich en reisden soms naar verre landen om schilderijen en tekeningen te maken. Tegen de tijd van het expressionisme en de dierenschilderkunst aan het begin van de 20e eeuw hadden dieren zich gevestigd als motief. De Duitse schilders van de "Blaue Reiter" en "Brücke" in het bijzonder, wijdden zich aan zowel inheemse als exotische dieren en schilderden onder andere herten, tijgers en koeien. Tot op de dag van vandaag zijn dieren een zeer populair onderwerp in de kunst en maken ze nog steeds deel uit van het repertoire van veel kunstenaars.

Beroemde kunstenaars en hun dieren in de kunst

Veel beroemde kunstenaars uit bijna alle tijdperken namen ook afbeeldingen van dieren op in hun portfolio. De Duitse renaissanceschilder Albrecht Dürer maakte bijvoorbeeld verschillende bijna fotorealistische portretten van dieren - waaronder zijn beroemde "Veldhaas". De Duitse expressionist Franz Marc was ook gefascineerd door dieren. Hij bracht vaak dagen door in de dierentuin en schilderde dierenstudies. Zijn dierenschilderijen, waaronder die van gele tijgers, kleurrijke koeien en blauwe paarden, worden nu beschouwd als mijlpalen van de schilderkunst van de 20e eeuw.

De uitvinder van het kubisme, Pablo Picasso, was ook een groot dierenvriend. Een goede vriend zei ooit: "Picasso houdt van mensen of haat ze, maar hij geeft om alle dieren." Picasso schilderde ook veel dierenbeelden, waaronder de Vredesduif, een van zijn belangrijkste werken. Zijn tijdgenoot Marc Chagall verwerkte ook herhaaldelijk dieren in zijn kleurrijke fabelwerelden, bijvoorbeeld koeien, schapen en kippen.

Katten in de kunst zijn ook heel gewoon. Pop-art icoon Andy Warhol was bijvoorbeeld erg gefascineerd door katten. Soms leefde hij met meer dan 20 huisdieren in zijn kleine appartement in New York. Hij portretteerde ze liefdevol in een geïllustreerd boek getiteld "25 Cats Name Sam and One Blue Pussy". David Hockney was ook dol op zijn twee honden, Stanley en Boodgie, en portretteerde hen in talloze werken. Hij maakte meer dan 40 schilderijen en tekeningen van zijn "beste vrienden".

Zelfs de belangrijkste hedendaagse kunstenaar van Duitsland, Gerhard Richter, gebruikt regelmatig motieven uit de dierenwereld en schildert onder andere tijgers, koeien en honden in zijn typische versluierde stijl. Onder de beroemde beeldhouwers in de kunstgeschiedenis waren er ook veel dierenliefhebbers. Alberto Giacometti creëerde bijvoorbeeld honden en katten met de kenmerkende langgerekte ledematen. De hondensculpturen van Jeff Koons, die lijken op ballondieren, worden al beschouwd als klassiekers van de hedendaagse kunst. De Franse kunstenares Louise Bourgeois werkte in veel grotere dimensies. Ze ontwierp monumentale spinsculpturen die ze in verschillende steden over de hele wereld presenteerde, waaronder Hong Kong, Zürich en Amsterdam.

Het grootste aantal dierensculpturen werd echter waarschijnlijk gemaakt door Ottmar Hörl in zijn installaties, zoals de 2.000 seriële leeuwensculpturen in München in 2015 of de 1.000 stokstaartfiguren in Hofgut Hohenkarpfen in 2009.