Edvard Munch "De Schreeuw" - Mythe en mijlpaal in de kunstgeschiedenis

Er zijn een paar werken in de kunstgeschiedenis die tot ver buiten de kunstwereld bekendheid hebben verworven en bijna een cultstatus hebben bereikt. Tot deze zeldzame, uitzonderlijke werken behoren Leonardo da Vinci's "Mona Lisa", Andy Warhol's "Campbell's Soup Cans" en Edvard Munch's "De Schreeuw". Dit iconische motief van een figuur die op een brug staat voor een bloedrode lucht, zijn handen tegen zijn hoofd houdt met zijn mond wijd open, is al tientallen jaren stevig verankerd in het collectieve geheugen. Munch schilderde in totaal vier versies van het beroemde tafereel met verschillende technieken en formaten. Daarnaast maakte hij een litho. Daarbij veranderde hij het motief lichtjes wat betreft het kleurenschema en de picturale compositie. Drie van de vier schilderijen zijn te zien in verschillende musea; de vierde versie werd in 2012 verkocht voor 120 miljoen dollar, waarmee het op dat moment het duurste schilderij ter wereld was.

Het bekende Beeld "De Schreeuw" wordt vandaag de dag beschouwd als een sleutelwerk van het expressionisme. Het hoofdmotief is de afgelopen decennia ontelbare keren gereproduceerd, geciteerd en aangepast in de verschillende velden van de popcultuur: Andy Warhol, bijvoorbeeld, maakte zeefdrukken van de scène, en het motief is driedimensionaal vertaald in sculpturen, zoals door Jochen Bauer, en het is afgedrukt op media zoals ansichtkaarten, posters of T-shirts. De succesvolle horrorfilmserie "Scream" gebruikte Munch uiteraard voor het masker van de hoofdpersoon en het schilderij diende zelfs als model voor een emoji. Deze verschillende hommages aan het beeld "Scream" bewijzen dat het motief, dat binnenkort zo'n 130 jaar oud zal zijn, vandaag de dag nog steeds veel mensen boeit.

"De Schreeuw" - Het Beeld, de Betekenis en de Ontstaansgeschiedenis(en)

Edvard Munch schilderde de eerste versie van het motief in 1893. Tot op de dag van vandaag is het echter niet definitief opgehelderd wat hem uiteindelijk inspireerde om dit werk te schilderen. Daarom zijn er veel theorieën over het Beeld "De Schreeuw" en de betekenis ervan: Eén ervan zegt dat Munch zijn eigen spirituele leven in dit motief liet stromen en dat hij zijn innerlijke beelden op het doek bracht. De sombere stemming van de scène zou heel typerend voor hem zijn geweest, want hij had zijn moeilijke levensverhaal in veel van zijn schilderijen verwerkt. Hij verloor zijn moeder en zus op jonge leeftijd en worstelde zijn hele leven met depressies en alcoholverslaving. Daarom zou Munch zijn angsten en wanhoop kunnen hebben uitgedrukt in de wanhopige figuur van "De Schreeuw". Andere theorieën over de ontstaansgeschiedenis van het schilderij gaan daarentegen uit van zuiver externe invloeden. Sommige kunsthistorici zien in de centrale figuur een gelijkenis met een mummie. Zij verklaren dit door het feit dat Munch Inca mummies zag op de Wereldtentoonstelling in Parijs in 1889 en geïnspireerd werd door de ingesnoerde lichamen.

De gloeiende hemel: Vulkaanuitbarsting of parelmoerwolken?

Er zijn altijd nieuwe interpretaties en verklaringen, zelfs voor de rood, oranje en geel oplichtende lucht in het Beeld "De Schreeuw". De theorie dat Munch werd geïnspireerd door een natuurspektakel dat zijn oorsprong had in een vulkaanuitbarsting wordt vaak naar voren gebracht. In 1883 barstte de Krakatau in Indonesië uit en katapulteerde grote hoeveelheden as en stof in de stratosfeer. De stofwolken verspreidden zich over de hele wereld en zouden jarenlang verantwoordelijk zijn geweest voor gloeiend rode zonsondergangen. Edvard Munch heeft deze hemel misschien ooit gezien, want hij schreef: "De hemel werd plotseling bloedrood. (...) Er was bloed en vuurtongen boven de blauwzwarte fjord en de stad." Het lijkt daarom niet geheel onredelijk dat hij beïnvloed is door deze verkleuring van de lucht.

Ook de Noorse meteorologen hebben het over de lichtgevende hemel, maar zij hebben een heel andere mening. De reden voor de verkleuring van de hemel was niet de vulkaanuitbarsting, maar een ander natuurlijk fenomeen, de zogenaamde paarlemoerwolken. Dit fenomeen, dat meteorologisch correct "polaire stratosferische wolken" wordt genoemd, kan alleen worden waargenomen op hoge breedtegraden (zoals Noorwegen). Dit fenomeen is zeer zeldzaam. Hoe hoger de zon 's ochtends opkomt of 's avonds ondergaat, hoe intenser en briljanter de kleuren van de wolken worden. Het zal nooit definitief kunnen worden opgehelderd of het een hemelse gebeurtenis was en of Munch er zelfs door werd geïnspireerd. Het is heel goed mogelijk dat Munch het beeld in ieder geval vanuit zijn herinneringen schilderde en zo - geheel in de geest van het latere expressionisme - zijn persoonlijke indrukken en zijn gevoelswereld in het schilderij liet vloeien.

"De schreeuw en de interpretatie ervan: Een enigmatische inscriptie en een vermoedelijk valse beeldtitel

Naast de vermoedens over de oorsprong van "De Schreeuw" van Edvard Munch, zijn er talloze andere interpretaties en analyses rondom dit legendarische kunstwerk. Twee onderzoeksresultaten in het bijzonder hebben de afgelopen jaren furore gemaakt. Het ene onderzoek ging over de titel van de beelden, het andere over een mysterieuze inscriptie.

Er waren nooit ernstige twijfels geweest over het verband tussen de titel en het motief van het schilderij. Het was duidelijk dat de persoon op het schilderij schreeuwde, wat ook onmiskenbaar bleek uit de naam van het schilderij. In 2019 presenteerde het British Museum echter een compleet andere interpretatie. Volgens de kunsthistorici schreeuwde de persoon helemaal niet, maar hoorde hij een schreeuw. De doorslaggevende factor voor deze interpretatie was een notitie die Munch had achtergelaten op een voorbereidend werk. "Ik voelde de grote schreeuw door de natuur," staat er. Dit suggereert dat de mond van de hoofdpersoon openstond van schrik en dat hij zijn oren bedekte. De geleerden leveren echter geen bewijs of Munch de schreeuw daadwerkelijk heeft gehoord of een verklaring waar deze vandaan zou kunnen komen.

Lange tijd zorgde een nauwelijks zichtbare potloodinscriptie op de eerste versie van het Beeld uit 1893 ook voor verwarring. "Kan alleen maar geschilderd zijn door een gek!" staat er in het Noors, en het was volstrekt onduidelijk van wie en wanneer het afkomstig was. In 2021 meldde het Nationaal Museum in Oslo dat Munch de zin waarschijnlijk zelf op het schilderij had geschreven. Dit werd bevestigd door vergelijkingen van het handschrift van de zin met Munchs dagboeken en brieven. Men kan echter alleen maar gissen naar zijn bedoeling. Eén veronderstelling is dat het een ironisch commentaar van Munch was op publieke speculaties over zijn gemoedstoestand.

Veel van de vragen rond "De Schreeuw" van Edvard Munch zijn al beantwoord, maar de mythe van deze mijlpaal in de kunstgeschiedenis leeft voort en zal waarschijnlijk de verbeelding van vele komende generaties inspireren.