Expressionisme: Een schilderij vol kracht en emotie

Expressionisme: Een schilderij vol kracht en emotie

18-05-2023
ars mundi

Het expressionisme heeft de moderne kunst als weinig andere stijlen gevormd. De kunstenaars ontwikkelden een fundamenteel nieuw begrip van het doel van kunst en beeldcompositie. Ze wilden hun gevoelens, waarnemingen en stemmingen overbrengen in hun schilderijen en zochten daarvoor nieuwe artistieke uitdrukkingsvormen.

De karakteristieke kenmerken van het expressionisme zijn de reductie van objecten tot basisvormen en de weergave ervan in levendige kleuren. Tegelijkertijd markeerde deze artistieke beweging het definitieve afscheid van de representatieve functie van de schilderkunst en maakte de weg vrij voor abstractie. Belangrijke vertegenwoordigers van het expressionisme waren Franz Marc, August Macke, Karl Schmidt-Rottluff, Gabriele Münter, Wassily Kandinsky, Emil Nolde en Ernst Ludwig Kirchner. De baanbrekende innovaties van het expressionisme bleven hun invloed uitoefenen in vele periodes van de 20e eeuw.

Expressionisme moet de staat van de ziel weerspiegelen

De belangrijkste prestatie van de expressionistische kunstenaars was hun ontwikkeling van een fundamenteel nieuwe filosofie van de schilderkunst. Volgens hun standpunt zou schilderkunst niet langer het doel moeten dienen om de werkelijkheid zo objectief mogelijk vast te leggen en uit te beelden op een naturalistische manier. In plaats daarvan zou het de subjectieve perspectieven, emoties en percepties van de schilders moeten weerspiegelen.

De kunstenaars maakten de schilderijen dus tot hun gereedschap om gemoedstoestanden zoals verdriet, vreugde, pijn, angst of zelfs concrete ervaringen zo authentiek en direct mogelijk uit te drukken. In plaats van de objecten te kopiëren, maakten ze er voertuigen van voor hun gevoelens en opvattingen. Omdat de werkelijkheid niet langer kon dienen als standaard voor een "correcte" weergave van de objecten volgens de traditionele schilderkunst, was elke techniek die hielp bij het verwoorden van individuele emoties toegestaan.

Nieuwe vormen van picturaal ontwerp

De ontwikkeling van dit artistieke concept werd voorafgegaan door het feit dat de latere expressionisten zich niet langer identificeerden met de heersende tradities en academische regels van de schilderkunst van de 20e eeuw. Ze zagen met name niet in dat de impressionistische beweging het potentieel had om de dingen uit te drukken die voor hen belangrijk waren. Ze beschouwden het als te oppervlakkig, zonder subjectieve invloed en niet meer van deze tijd.

Hoewel het impressionisme de schilderkunst al aanzienlijk had veranderd - sommige latere expressionisten waren zelfs begonnen met impressionistische werken - was dit niet genoeg voor de nieuwe avant-garde, en ze zochten naar nieuwe vormen van picturale compositie.

Het sociale klimaat als motief in het expressionisme

Naast de behoefte aan nieuwe artistieke uitdrukkingstechnieken dreven ook externe omstandigheden buiten de kunstwereld de radicale heruitvinding van de schilderkunst aan. Aan het begin van de 20e eeuw onderging Europa als geheel structurele veranderingen in de samenleving en de politiek. Technologische vooruitgang, industrialisatie en niet in de laatste plaats de Eerste Wereldoorlog versterkten de politieke, economische en sociale situatie. De schijnbare idylle van de late 19e eeuw maakte plaats voor een sfeer van bezorgdheid over de toekomst, stedelijke anonimiteit en sociale conflicten. De kunstenaars omarmden dit harde maatschappelijke klimaat en thematiseerden het expliciet of impliciet in hun schilderijen.

Expressionisme en zijn kenmerken

De nieuw geformuleerde eis om het diepste van de mens uit te drukken bracht ook fundamentele veranderingen in de schildertechnieken met zich mee. De manier waarop de kunstenaars de nieuwe filosofie op het doek vertaalden, verschilde echter aanzienlijk. Toch deelden ze allemaal de consequente voortzetting van een trend die aan het eind van de 19e eeuw was begonnen, met name in het impressionisme: het verlaten van de realistische weergave van onderwerpen.

Op het gebied van kleur en vorm waren kunstenaars niet langer gebonden aan de werkelijkheid en konden ze onderwerpen afbeelden zoals ze die "voelden". Realistische en gedetailleerde weergave van de objecten speelde niet langer een rol. In plaats daarvan reduceerden schilders onderwerpen vaak tot hun basisstructuren, vervormden ze aanzienlijk en naderden ze zelfs het rijk van de abstractie.

Ze werkten met levendige kleuren, brachten ze aan in grote vlakken en staken ze vaak scherp af tegen elkaar. De kunstenaars wezen de kleuren ook volledig vrij toe en schilderden bijvoorbeeld menselijke gezichten in blauw of koeien in geel. Deze combinatie van expressionistische kenmerken creëert een emotionele en dynamische, maar soms ook verbijsterende of zelfs verontrustende picturale indruk.

Hoewel de expressionisten de realistische weergave steeds meer loslieten, bleven ze fundamenteel vasthouden aan de representatieve schilderkunst. Gangbare motieven in het expressionisme waren stedelijke taferelen, afbeeldingen van dieren, landschappen, naakten, stillevens en portretten. Historische scènes, prominente persoonlijkheden of bijbelse en mythologische thema's speelden echter een ondergeschikte rol.

Van renaissance tot Afrikaanse kunst: De invloeden van het expressionisme

Ondanks de progressieve benadering van theorie en esthetiek hadden de expressionisten referentiepunten en inspiratiebronnen in andere tijdperken en bij andere kunstenaars. Kunstenaars van het impressionisme, symbolisme en fauvisme hadden al afstand genomen van een realistische weergave van de wereld.

Tot de pioniers van het expressionisme behoorden schilders als Paul Gauguin, Vincent Van Gogh en Edvard Munch, die de werkelijkheid meer interpreteerden dan realistisch weergaven. De expressionisten vonden ook inspiratie voor hun uitdrukkingsmiddelen in andere culturen, zoals Afrika of het gebied rond de Stille Oceaan, waar maskers en beeldhouwwerken de natuurlijke vormen van objecten al sterk reduceerden. Vanwege de eenvoudige maar zeer expressieve beeldtaal ontdekten de expressionistische kunstenaars ook de houtsnede als medium, zoals die voor het eerst in de beeldende kunst werd geïntroduceerd door Albrecht Dürer en Lucas Cranach de Oude tijdens de Renaissance.

Expressionisme in Duitsland

Aan het begin van de 20e eeuw ontstonden in verschillende Europese landen, waaronder Oostenrijk, Frankrijk en vooral Duitsland, tendensen tot expressionisme in de schilderkunst. Twee kunstenaarsgroepen, "Die Brücke" en "Der Blaue Reiter", kwamen respectievelijk uit Dresden en München en leverden belangrijke pioniersbijdragen en gaven vorm aan het expressionisme.

De kunstenaarsgemeenschap "Die Brücke

In 1905 richtten architectuurstudenten uit Dresden, Ernst Ludwig Kirchner, Erich Heckel, Karl Schmidt-Rottluff en Fritz Bleyl, hun kunstenaarsgemeenschap "Die Brücke" op, waar later andere beroemde kunstenaars zoals Max Pechstein of Emil Nolde zich bij aansloten. "Die Brücke" werd ontbonden in 1913, maar de kunstenaars bleven zeer actief in de daaropvolgende jaren.

De kunstenaarsvereniging "Der Blaue Reiter

"Der Blaue Reiter" was nooit bedoeld als een permanente kunstenaarsvereniging zoals "Brücke". Franz Marc en Wassily Kandinsky traden eerder toe tot een redactiegemeenschap om theoretische geschriften te publiceren en tentoonstellingen te organiseren. Ze legden hun principes en ideeën vast in een almanak met de titel "Der Blaue Reiter". Onder deze titel organiseerden Marc en Kandinsky ook twee grote tentoonstellingen, waarop niet alleen hun eigen werk te zien was, maar ook dat van kunstenaars als Alexej von Jawlensky, Marianne von Werefkin, August Macke, Robert Delaunay en Gabriele Münter. In 1914 beëindigden Marc en Kandinsky echter hun gezamenlijke werk.

Expressionisme blijft tot op de dag van vandaag zeer aanwezig in de kunstwereld

Met zijn revolutionaire vernieuwingen beïnvloedde het expressionisme zowel de kunst van zijn tijd als die van de hele 20e en 21e eeuw. Er was een zeer productieve uitwisseling met vele stijlen aan het begin van de 20e eeuw, zoals het futurisme, kubisme en dadaïsme. Het expressionisme plaveide echter ook de weg voor veel volgende tijdperken. De invloed ervan is onder andere te zien bij kunstenaars die geassocieerd worden met het surrealisme, abstract expressionisme, nieuwe zakelijkheid, informalisme, neo-expressionisme en Neue Wilde.

Het expressionisme begon als een avant-gardistische beweging en werd in de begindagen door veel tijdgenoten nog kritisch bekeken. Vandaag de dag worden de werken echter erkend als een belangrijke bijdrage aan de modernistische kunst en de ontwikkeling van de schilderkunst als geheel.

Vandaag: Expressionistisch schilderij brengt topprijzen op

Tentoonstellingen met "Die Brücke" en "Der Blaue Reiter" trekken altijd een groot publiek en de werken van de belangrijkste kunstenaars worden voor recordprijzen verhandeld. Beroemde expressionistische motieven zoals Franz Marc's "Blue Horse I" of Wassily Kandinsky's "Yellow Red Blue" zijn ook erg populair als reproducties.

Werken van deze stijl zijn te vinden in vele belangrijke collecties over de hele wereld, waaronder het Museum of Modern Art in New York, het Tate Modern in Londen en het Musée d'Orsay in Parijs. Daarnaast zijn er verschillende musea gewijd aan het expressionistische tijdperk en zijn protagonisten, zoals het "Kirchner Museum" in Davos, het "Brücke-Museum" in Berlijn, het "Münter-Haus" in Murnau of het "Franz Marc Museum" in Kochel am See.