Stilleven: De schoonheid van het gewone

Stilleven: De schoonheid van het gewone

29-09-2022
ars mundi

Pablo Picasso's "Nature morte aux tulipes" (Stilleven met tulpen), Paul Cézanne's "Bouilloire et fruits" (Kruik en fruit) of Vincent van Gogh's "Vaas met margrieten en klaprozen" - deze stillevens werden verkocht voor meer dan 40 miljoen dollar en behoren daarmee tot de duurste schilderijen aller tijden. Dit laat zien hoe ongelooflijk populair dit genre door de eeuwen heen is geweest voor kunstenaars en het publiek. Dit komt misschien omdat stillevens geen beroemde persoonlijkheden, dramatische zonsondergangen of gevechtsscènes afbeelden, maar eerder alledaagse voorwerpen, die echter op een zeer esthetische en virtuoze manier zijn gerangschikt. Bloemen, fruit, keukengerei, wild, vis, boeken, kaarsen, klokken en insecten zijn typische voorwerpen. De stijl, het onderwerp van het kunstwerk en de gewenste symboliek beïnvloeden de keuze, de hoeveelheid en de rangschikking van de voorwerpen. De term "stilleven" gaat terug op het Nederlandse "Stilleven", dat voor het eerst in gebruik kwam aan het begin van de 18e eeuw. Tegelijkertijd won ook het Franse "Nature Morte" aan populariteit. Veel beroemde kunstenaars van de laatste 300 jaar hebben zich met dit onderwerp beziggehouden, bijvoorbeeld Auguste Renoir, Claude Monet, Lovis Corinth, Alexej von Jawlensky, Max Beckmann, Paula Modersohn-Becker, Giorgio de Chirico, Kurt Schwitters, Andy Warhol, Markus Lüpertz of Jeff Wall.

Het genre van het stilleven is al populair sinds de 17e eeuw.

Het beelden van alledaagse voorwerpen in kunstwerken is al bekend sinds de oudheid, maar het duurde nog een paar eeuwen voordat het stilleven zich ontwikkelde tot een op zichzelf staand genre. Het begon in de oude Egyptische, Griekse en Romeinse culturen. Uit deze tijd zijn muurschilderingen, mozaïeken en reliëfs bekend, die het idee van het stilleven al dicht benaderden. Soortgelijke werken zijn bekend uit de daaropvolgende tijdperken, zoals de Renaissance. Lange tijd werden de schikkingen van voorwerpen echter voornamelijk alleen gebruikt als staf in scènes waarin mensen in het middelpunt van de belangstelling stonden. Pas vanaf de 17e eeuw kunnen we spreken van de ontwikkeling van het stilleven tot een zelfstandig picturaal thema. Vanaf de barok stelden steeds meer kunstenaars in heel Europa hun beelden samen uit eenvoudige alledaagse voorwerpen. Vooral in de Nederlanden, maar ook in Spanje en Italië, werden deze schilderijen steeds populairder. In de 18e eeuw vlakte de belangstelling voor stillevens wat af met het classicisme. In de 19e eeuw waren het echter vooral de impressionisten die dit genre weer oppakten met studies van bloemen, fruit, wapens of gedekte tafels. In de daaropvolgende tijdperken kon het stilleven zich eindelijk als onderwerp vestigen en kunstenaars vonden steeds nieuwe en eigentijdse interpretaties. In de schilderkunst van het begin van de 20e eeuw namen bijvoorbeeld zowel de kubisten, zoals Pablo Picasso en Georges Braque, als de expressionisten van "Brücke" en "Blauer Reiter" dit motief over. Het stilleven bleef een invloedrijk genre in latere stijlen zoals het surrealisme en de pop art. Met de "Readymades" ontwikkelde Marcel Duchamp driedimensionale versies van het stilleven. Vandaag de dag is het idee om verschillende alledaagse voorwerpen esthetisch te draperen en af te beelden niet alleen terug te vinden in de kunst, maar ook in andere gebieden van het leven. Vooral in de fotografie - met name in de reclamefotografie - heeft het ensceneren van alledaagse voorwerpen zich ontwikkeld tot een eigen discipline. En sinds smartphones camera's met een hoge resolutie hebben, zijn foto's van maaltijden niet meer weg te denken van de tijdlijnen van Facebook, Instagram en andere sociale netwerken.

Wat is een stilleven? De kenmerken van een veelzijdig genre

Hoewel het stilleven in de verschillende kunsttijdperken van de afgelopen eeuwen op zeer verschillende manieren is geïnterpreteerd, zijn de karakteristieke kenmerken ervan nauwelijks veranderd. Tot de hedendaagse kunst, waarin stillevens op een moderne manier worden geïnterpreteerd, tonen deze schilderijen bijna uitsluitend levenloze voorwerpen uit het dagelijks leven. Bloemen, fruit, groenten, gejaagde dieren en vis, bakwaren, serviesgoed en bestek, wapens, boeken of muziekinstrumenten worden bijzonder vaak geschilderd. De grote vaardigheid bestaat uit de zorgvuldige rangschikking van de voorwerpen, hun belichting en hun schilderkunstige vormgeving. Hoewel sommige stillevens zeer gedetailleerd zijn uitgevoerd, is het doel van deze schilderstijl niet om de objecten zo realistisch mogelijk af te beelden. Ze veinzen slechts waarheidsgetrouwheid en geven altijd een illusie van werkelijkheid. In hun vaak perfecte, weelderige en sensuele uitvoering laten de kunstenaars de schilderijen een spiegel worden van de verlangens en verlangens van de kijkers.

Maar stillevens hebben ook een aantal eigenaardigheden wat betreft het schilderproces. In tegenstelling tot andere genres, zoals portretten of landschappen, bewegen of veranderen de picturale objecten niet, zelfs niet over een langere periode. Daarom zijn deze motieven bijzonder geschikt voor uitgebreide studie en onderzoek van de objecten. Daarom gebruikten veel kunstenaars stillevens om hun vaardigheden in het weergeven van ruimte, licht, kleurcompositie en perspectief te oefenen. Vincent van Gogh zou dit genre hebben gebruikt om verschillende schilder- en representatiemogelijkheden uit te proberen en om te experimenteren met de toepassing van kleur. "Stillevens schilderen is het begin van alles", zou de Nederlandse schilder ooit hebben gezegd.

De symboliek van objecten speelt een belangrijke rol in stillevens

Naast de artistieke voorstelling en enscenering van de picturale objecten is de symboliek van de objecten van groot belang in stillevens. Zowel als geheel als individueel verwijzen veel picturale objecten naar een tweede interpretatieniveau. Grote boeketten of fruit, bijvoorbeeld, worden beschouwd als een teken van welvaart, vooral als ze duidelijk van exotische oorsprong zijn. Jachtstillevens met wilde dieren en wapens vertegenwoordigen ook een zekere luxe, net als schilderijen met rijk gedekte tafels. Maar individuele voorwerpen kunnen ook een belangrijke boodschap in zich dragen voor het thema van de afbeelding. Suiker staat bijvoorbeeld voor lust en citroen voor matigheid. Brood en wijn worden gezien als verwijzingen naar het Christelijk avondmaal en oesters symboliseren zondige verleiding. Klimop en korenaren kunnen wijzen op eeuwig leven en wedergeboorte, en bloeiende bloemen symboliseren meestal liefde en schoonheid. Daarnaast hebben bepaalde bloemsoorten meer specifieke betekenissen, zoals anjers of doornige rozen, die ons allebei moeten herinneren aan het lijden van Christus. De zogenaamde vanitas-schilderijen hebben zich ontwikkeld tot een eigen subgenre. Door middel van verschillende objecten wordt gewezen op de vergankelijkheid van de mens om de kijkers aan te moedigen moreel na te denken over hun levensstijl en hun bestaan. Een schedel geeft bijvoorbeeld onmiskenbaar het einde van het leven aan. Iets subtieler maar met een vergelijkbare symbolische betekenis zijn brandende kaarsen, klokken of zandlopers, gebroken glas, verwelkende bloemen, rottend fruit en kevers, wormen of vliegen. In de geschiedenis van het stilleven zijn de symbolische inhoud en het instructieve karakter echter steeds onbelangrijker geworden en hebben ze de plaats ingenomen van de esthetische picturale indruk. De karakteristieke picturale elementen zijn echter gebleven en zijn nog steeds terug te vinden in hedendaagse werken die stillevens op een moderne manier interpreteren.