Surrealisme: Kunst die uit een andere wereld lijkt te komen

De kunst van het surrealisme lijkt uit een bizarre parallelle wereld te komen: Het beeldt onwerkelijke scènes uit die lijken voort te komen uit dromen, visioenen of roesverschijnselen. In deze soms absurde picturale composities ontmoeten bizarre wezens en raadselachtige fantasiefiguren misvormde objecten. Realiteit en logica worden volledig opgeschort. De werken kunnen absurd, mysterieus en verontrustend zijn, maar ook poëtisch en humoristisch.

Met hun kunst wilden de surrealisten aan het begin van de 20e eeuw toegang creëren tot een wereld buiten de zichtbare werkelijkheid. Vaak vertegenwoordigden hun werken grenservaringen voor het publiek, waardoor de perceptie van de werkelijkheid in twijfel werd getrokken. Desondanks - of misschien juist daardoor - zou het surrealisme uitgroeien tot een van de belangrijkste stijlen in de kunstgeschiedenis. De beeldtaal en filosofie hebben tot op de dag van vandaag een impact op de kunstwereld.

Surrealisme - al 100 jaar relevant en populair

De geschiedenis van het surrealisme in de schilderkunst begon in Parijs in het begin van de jaren 1920. Het maakte deel uit van een grotere beweging die de hele kunstscène omvatte. In de Franse metropool vormde zich een groep kunstenaars waaronder schilders, fotografen, schrijvers en filmmakers. Tot de vroege surrealisten behoorden Max Ernst, Salvador Dalí, Joan Miró, Man Ray, Yves Tanguy, René Magritte en Luis Buñuel. Hun eerste tentoonstelling vond plaats in Parijs in 1925.

De hoogtijdagen van het surrealisme duurden tot ongeveer 1950, maar ook daarna bleef het aanwezig en invloedrijk in de kunstwereld. Het diende als inspiratie voor vele andere stijlen, zoals verschillende versies van abstracte schilderkunst of Fantastisch Realisme. Het surrealisme blijft zelfs 100 jaar later het publiek boeien. Talrijke werken van het surrealisme, bijvoorbeeld "De volharding van het geheugen" van Salvador Dalí, "De zingende vis" van Joan Miró of "De zoon van de mens" van René Magritte, behoren tot de beroemdste motieven in de kunstgeschiedenis. Tentoonstellingen en musea gewijd aan de kunstenaars van het surrealisme blijven vandaag de dag regelmatig populaire attracties.

De menselijke psyche als bron van inspiratie

De surrealisten streefden met hun filosofie een werkelijk groots doel na: Ze wilden niets minder dan het denken van de mensheid revolutioneren. Een van de fundamentele ideeën van het surrealisme was dat er meer belang moest worden gehecht aan onbewuste impulsen dan aan logica en rationaliteit. Ze geloofden dat de ware kracht in de verbeelding lag, die uit de diepten van de menselijke psyche naar boven kwam. Alleen wanneer de geest bevrijd is van alle beperkingen van rationele controle, kunnen mensen hogere realisatie en artistieke kracht bereiken.

De bevindingen van Sigmund Freud hadden een grote invloed op de theorie van de surrealisten. In deze tijd presenteerde de Oostenrijkse psycholoog zijn baanbrekende werk over psychoanalyse. In zijn theorie van dieptepsychologie benadrukte hij het belang van het onderbewuste, het onbewuste en dromen. De kunstenaars van het surrealisme ontleenden hun principes aan deze ideeën: Het bestaan (en dus de perceptie) van de werkelijkheid werd volledig in vraag gesteld.

Tegelijkertijd werd de realiteit niet langer geaccepteerd als referentiepunt en bron van artistieke motieven. In plaats daarvan zochten kunstenaars hun inspiratie in dromen, fantasieën, roesverschijnselen, visioenen of psychotische toestanden. Ze zagen hun kunst als een uitlaatklep waarin wensen, driften en lijden ongefilterd konden worden geuit. Op veel gebieden van de kunst gaf het surrealisme aanleiding tot een vorm van "hyperrealiteit".

Geschiedenis van het surrealisme: Twee verschillende (stilistische) richtingen

Op theoretisch niveau waren de surrealisten het grotendeels eens over wat ze wilden uitdrukken met hun kunst. Dit resulteerde echter niet in een uniform artistiek vormconcept voor surrealistische beelden. Er ontwikkelden zich binnen het surrealisme twee grote trends. Deze verschilden vooral in hun keuze van motieven en picturale objecten.

In dit opzicht toont het veristisch surrealisme (of hyperrealistisch surrealisme) nog steeds een concrete verwijzing naar de werkelijkheid. De kunstenaars gebruikten over het algemeen echte picturale objecten, maar ze vervormden of vervreemdden ze vaak aanzienlijk. Ze combineerden ook objecten op manieren die in werkelijkheid nooit in dezelfde context zouden voorkomen. Surrealistische kenmerken onthullen verschillende invloeden van eerdere tijdperken en kunstenaars, zoals Jeroen Bosch, Henri Rousseau, Giorgio de Chirico, kubisme en dadaïsme. De combinatie van echte voorwerpen en absurde picturale composities maakt de kunst van het surrealisme zowel zeer verwarrend als uiterst fascinerend. Realiteit en fictie kunnen niet langer van elkaar gescheiden worden en de subjectieve waarneming wordt aan het wankelen gebracht.

Het abstracte surrealisme (ook bekend als absoluut surrealisme) lijkt daarentegen grotendeels los te staan van de werkelijkheid. Hier komen de picturale motieven uitsluitend voort uit de vrije verbeelding en het onderbewustzijn. Kunstenaars als Max Ernst of Joan Miró volgden alleen hun spontane inspiratie in het artistieke proces. Ze schilderden intuïtief abstracte vormen, patronen en structuren of fantastische wezens en landschappen, die vaak niets met de werkelijkheid te maken hadden. Zelfs als je denkt het ene of het andere object te herkennen, weigeren de picturale objecten uiteindelijk om duidelijk geïdentificeerd te worden.

In de surrealistische kunst werd het artistieke proces opnieuw uitgevonden

De surrealisten sloegen niet alleen nieuwe wegen in met hun motieven. Ze namen ook het hele artistieke creatieve proces onder de loep - van ideevorming tot techniek. Velen zagen hun onderbewustzijn als de bron van hun creativiteit.

Om de pure inspiratie niet te veranderen door overmatig nadenken, experimenteerden ze met verschillende benaderingen. Een van de belangrijkste technieken die de Absolute Surrealisten gebruikten was "automatisch schrijven". Deze kunstenaars volgden hun spontane associaties en zetten hun inspiratie snel en ongefilterd op papier. Sommigen gingen nog verder en werkten in halfbewuste toestand of onder invloed van alcohol en drugs. Anderen zochten hun inspiratie zelfs in neurotische en psychotische toestanden.

Surrealisme Kunstkenmerken: Experimenteren met technieken en materialen

De surrealisten sloegen ook nieuwe wegen in als het ging om het realiseren van de motieven die uit het diepst van hun ziel kwamen. Ze gebruikten vertrouwde technieken zoals schilderen met olieverf, tekenen met potloden en houtskool en ook lithografieën. Maar ze zochten ook naar andere artistieke methodes die hen de vrijheid gaven om hun ideeënwereld uit te drukken zonder beïnvloed te worden.

Collage werd een belangrijke techniek van het surrealisme. Kunstenaars assembleerden een grote verscheidenheid aan voorwerpen zoals stoffen, papier en allerlei andere vondsten op houten panelen of karton. Zowel toeval als de spontane en onconventionele samenstelling van de voorwerpen speelden een belangrijke rol. Frottage volgt een gelijkaardig principe. Bij deze techniek worden de oppervlaktestructuren van objecten overgebracht op papier door middel van overtrekken.

Zelfs met grattage is de creatie van Beelden niet geheel willekeurig. Verschillende lagen verf, zoals olieverf of wasverf, worden over elkaar aangebracht. De contouren van de picturale objecten worden vervolgens met een scherp voorwerp uitgeschraapt, wat resulteert in meerlagige, kleurrijke lijnen en kleurvlakken.

Veel van de technieken die in het surrealisme werden gebruikt, maken tegenwoordig deel uit van het standaardrepertoire van de beeldende kunst.